U samom centru Kruševca, u blizini savremenog gradskog trga i administrativnih objekata, nalazi se prava gradska riznica prošlosti – Karadžićeva ulica, sugrađanima poznata kao “Grčki šor”. Ova jedinstvena gradska ulica, sa autentičnom kaldrmom i duhom varoške arhitekture iz 19. veka, danas je zaštićena kao prostorna kulturno-istorijska celina od velikog značaja. Iako je vremenom ulica pretrpela određene devastacije usled širenja urbanog jezgra i nebrige pojedinih vlasnika, Karadžićeva ulica još uvek čuva značajne objekte koji oslikavaju različite stilove i epohe. Iz Narodnog muzeja Kruševac ističu da je “Grčki šor” izuzetno važan za razumevanje urbanog razvoja Kruševca i očuvanje gradskog identiteta.


Grčki šor stari je i kolokvijalni naziv današnje ulice Vuka Karadžića. Predstavlja grupaciju stambenih porodičnih kuća sa obeležjem mešavine narodnog graditeljstva i evropskih formi, podizanih najvećim delom u drugoj polovini XIX veka.


Odmah po oslobođenju grada, uredbom kneza Miloša i prvim regulacionim planom iz 1836, stari orijentalni centar Kruševca – današnja Stara čaršija – izmešten je na južni, zdraviji teren, pa je Karadžićeva ulica, u ovoj novoj urbanistčkoj koncepciji, dobila ulogu da spaja staru sa novom čaršijom. Po oslobođenju od Turaka, kao i nakon srpsko-turskih ratova (1876–78), Kruševac prerasta u značajan politički, ekonomski, prosvetni i kulturni centar i od “prave male orijentalne varoši” i osmanske kasabe prerasta u varoš sa svim odlikama srpske građanske kulture. Urbana evropeizacija, kao opšta odlika razvoja mladog srpskog društva, prisutna je i u Kruševcu i praćena je mnogim ekonomskim pojavama, promenama moralnih pojmova i pogleda na svet.


Od srednjovekovnoga grada, građenog potkraj srpske državnosti, preko dugog razdoblja turske kasabe, pa do savremenog grada, proći će više od šest i po vekova, i u tom dugom istorijskom hodu, Kruševac je menjao ne samo svoj izgled, već i svoju društveno - ekonomsku strukturu, versku, ali i onu etničku. Za nas, danas, naročito važne promene desile su se odlaskom Osmanlija i po uspostavljanju srpske vlasti, u 1833. Tada započinju značajna migraciona kretanja srpskog stanovništva iz okoline, a budući da je grad imao pogranični karakter, počinje doseljavanje stanovništva i iz krajeva koji su ostali pod turskom vlašću. Tako, pored Srba, u grad pristižu Grci i ostalo grčkogovoreće stanovništvo, u prvom redu Cincari, a tu su i Jermeni, Jevreji i ostali tipično urbani živalj levantinskih gradova. Dolaze, naravno i brojni iz Preka, zatim Zapadnjaci i svi oni, svako na svoj način, doprinose razvoju jedne čaršije koja je tada bila u razvojnom zamahu, objašnjava muzejski edukator Aleksandar Miletić.

Naziv Grčki šor ulica je dobila po mnogobrojnim Grcima ili Cincarima, doseljavanim iz severnih delova Grčke već od 1806, ako ne i ranije, koji su imali značajnu ulogu u ekonomskom i društvenom razvoju grada i Srbije u godinama nakon oslobođenja, a koji su u sokaku vremenom oformili malu koloniju. Po odlasku Turaka, evidentirano je 8 muških grčkih glava (2 iz Kosturske nahije i 6 iz Zagorske nahije), za koje je rečeno da se njih dvojica bave trgovinom dok šestorica drže hanove, te da su se ovde doselili još njihovi očevi i dedovi, pre Karađorđevog rata. Godine 1837, po prethodnoj njihovoj molbi, knez Miloš odobrava da prevedu i svoje porodice iz Vilajeta, te se vremenom uvećava broj grčkih doseljenika iz Epira, Makedonije i većih, turskih gradova u bližoj okolini. Vremenom, broj grčkog stanovništva raste, te prema podacima popisa stanovništva iz 1884, u Kruševcu je evidentirano čak 154 Grka i 5 Cincara.


U početku su veze sa starim zavičajem bile snažne, u kući se govorio grčki i držalo se do grčkih običaja, ali budući da su okruženje, a potom i škola bili srpski, da su se sa Srbima orođavali, lako su se i brzo utopili u srpsko stanovništvo, jedino u imenima čuvajući svoju posebnost i poreklo.


Govoreći o Grčkom šoru, valja reći da su tamošnji Grci bili vlasnici starijih balkanskih, ali i novijih tipova kuća, nastalih pod uticajem arhitekture Srednje Evrope krajem XIX i s’ početka XX veka. Najstarije kuće u šoru građene su kao prizemne, sa tremom i doksatom te zidovima u bondruku i četvoroslivnim krovovima pokrivenim ćeramidom. Skladnih proporcija, sa doksatima okrenutim istoku i sporednim vratima sa zapadne strane, po svim svojim odlikama one pripadaju tipičnom narodnom, balkanskom graditeljstvu. Grupu gradskih kuća, pak, karakteriše opekom zidana gradnja nad podrumom, visok sokl, skromna fasadna dekoracija u malteru, profilisani krovni venci i pokrivač od biber crepa. Stilski elementi neoklasicizma, neorenesanse, secesije i eklekticizma. Drugim rečima, odlikuju ih “varoške forme” i školovani projektanti, zanatski umešno izvedeni elementi.


Među sačuvanim objektima, danas bitno narušenim devastacijom urbanog gradskog jezgra i nemarom novih vlasnika, svojom reprezentativnošću se izdvaja takozvana Begova kuća, svojedobno neka vrsta osmanske carinarnice, a potom vlasništvo Živka Šokorca, koji ju je kupio od Uprave fondova, da bi naposletku prešla u ruke Pavla Popovića, pomoćnika okružnog načelnika (zbog čega se brdo oko ove kuće zove Pomoćnikovo brdo). Po svojim odlikama, Begova kuća (na uglu Jug Bogdanove i Karadžićeve ulice) predstavlja egzemplar starije, balkanske arhitekture. Od nje značajno novija i po duhu sasvim drugačija jeste Zojića (potom Paskaljevića) kuća, na sasvim suprotnom kraju, na uglu sa Brijanovom ulicom i okrenuta novom gradskom centru, koja je pak primer gradske arhitekture 30-tih godina XX veka, što na neki način, gotovo simbolično otvara i zatvara samu ulicu, poveznicu dva sveta.

Grčki šor danas predstavlja retku i relativno očuvanu prostornu celinu u gradu i kao nepokretno kulturno dobro uživa status zaštićene prostorne kulturno-istorijske celine od velikog značaja.


I na kraju da zaključimo, u vremenu u kome sve više tragamo za autentičnim i iskonskim vrednostima, “Grčki šor” nas podseća da identitet grada ne čine samo zgrade, već i priče koje one nose, sećanja koja čuvaju i ljudi koji kroz njih prolaze – iz dana u dan, iz veka u vek.


Foto: Istorijski arhiv Kruševac/M.A.

U samom srcu Lazarevog grada, u centru Kruševca, smeštena je Vidovdanska ulica. Nalazi se u centralnom gradskom jezgru, u potpuno novom, modernom ruhu sa prepoznatljivim simbolom grada – Spomenikom kosovskim junacima. Ova saobraćajnica je menjala nazive tokom vremena. Proteže se od centra grada pa sve do mosta na reci Rasini u čijoj se neposrednoj blizini nalazi crkva Pokrova Presvete Bogorodice. O istorijatu ove ulice, arhitektonskoj baštini, ali i promenama kroz vreme razgovarali smo Aleksandrom Miletićem iz Narodnog muzeja Kruševac.

- Vidovdanska ulica, kao jedna od najprometnijih i najznačajnijih saobraćajnica u urbanom jezgru savremenog Kruševca, svojim imenom veže se uz najvažniji datum u srpskom kulturno-istorijskom narativu, nacionalni praznik i ujedno Dan grada. Lokacijski gledano, posredi je glavna gradska ulica, ključni urbani pravac koji vodi kroz centralnu gradsku zonu, sežući od Trga kosovskih junaka do ulica Takovske i Topličine, povezujući time značajne kulturno-istorijske i upravne objekte. Ulica se nastavlja dalje, do mosta na Rasin. Do razvoja ulice dolazi sa oslobođenjem Kruševca od osmanske vlasti (1833), kada je odlukom kneza Miloša i sledstveno tome, prvim urbanističkim planom Franca Jankea (1836), gradsko jezgro se sa prostora Stare čaršije, žile kucavice osmanske kasabe, izmešta na zdraviji, viši teren, prevashodno iz zdravstvenih i higijenskih razloga. Nova varoš nicala je na raskršću dveju ulica, načinivši tako četiri šora u četiri pravouganika koji su, u osi, činili kvadrat. Kuće se u to prvo vreme grade od čatme, ćeramidare ili dolmare, sa krovovima na četiri vode, a stanovanje je u njima bilo loše, jer su zidane od slabog materijala, najčešće bez odžaka. Međutim, ovakvo stanje menja se od sredine veka, kada se varoš razvija po već utvrđenom planu.

Procesom modernizacije i ekonomskim snaženjem, koji se odvijaju tokom čitavog 19. i u prvoj polovini 20. veka, Knez Mihailova ulica (kako je glasio prvobitni naziv) poprima današnju regulacionu liniju i jasne evropske urbanističke odlike, poput pravolinijske trase, popločanog kolovoza, trgovinskih i javnih objekata duž čitavog projektovanog pravca pružanja – uglavnom prizemne i spratne građevine, ređe dvospratnice, mešovite poslovno-stambene funkcije, fasadnim frontom okrenute ulici. Povećan obim gradnje na prostoru Nove čaršije – od Stare do Nove vage – nametnuo je potrebu za izradom novog generalnog nivelacionog i regulacionog plana, čija je osnovna tendencija širenje grada u pravcu pružanja glavne ulice, prema jugoistoku. Ovakav razvojni tok nastavljen je u 20. veku, izradom generalnog regulacionog plana iz 1938. koji će anticipirati i poslužiti kao osnov potonjeg savremenog razvoja grada. Uza sva kontinuirana urbanistička i arhitektonska redefinisanja i infrastrukturne intervencije, prostor glavne ulice trajno je regulisan u prostornoj mreži grada kao primarna saobraćajna i trgovinska osa, čija je osnovna komercijalna funkcija zadržana do danas.

Sve vreme, kruševačka glavna ulica jeste generator promena u pogledu kvaliteta života i potreba građana. Od vremena kada je prvobitna kaldrma (postavljena 1889) menjana kamenom kockom (1929) ili kada su – na talasu elektrifikacije grada (1920-ih) – stari gasni fenjeri na drvenim stubovima uklonjeni, a po sredini ulice postavljeni novi metalni kandelabri, sve do momenta kada je dosta rano, već uoči Drugog rata, uočeno da je neophodno ulicu proširiti i učiniti je modernom saobraćajnicom koja bi zadovoljavala narasle komercijalne i privredne potrebe.

Od starih zdanja u ulici, malo je šta ostalo. Po okončanju Drugog svetskog rata, u suštinski izmenjenim političkim, društvenim, ekonomskim i kulturnim prilikama, započinje širenje grada, time i masovna stambena gradnja, koja nije zaobišla ni centralnu gradsku zonu. Stambene višespratnice, namenjene za radničku klasu i pripadnike nove, iz revolucije izrasle vojske, kao i ideološki fokus na funkcionalnost, odraziće se na izgled glavne gradske ulice, koja je staro kneževsko ime tada simbolički zamenila imenom Mirka Tomića, učesnika revolucionarne borbe i postumnog narodnog heroja. Nizovi starih zgrada, među kojima je bilo objekata od kulturno-istorijskog značaja, porušeno je da bi se podigle stambene višespratnice sa lokalima u prizemljima. Ubrzo je započeto asfaltiranje i rekonfiguracija saobraćaja u centru, sa idejom daljeg industrijskog rasta.

Od staroga Kruševca, malo je zdanja opstalo u glavnoj ulici. Monumentalna palata Doma trgovačke omladine, po projektu Vsevolda Tatarinova (1900–81), u stilu moderne arhitekture, podignuta je na mestu stare zgrade suda Opštine kruševačke i osveštana 1938. godine. Fasada, koja izlazi na dve ulice, ritmično je obrađena stubovima između prozora u visini dva sprata, sa vidno naglašenim ugaonim delom. Danas je u ovoj zgradi smešteno Kruševačko pozorište, kao i Kulturni centar Kruševac. Projektom kruševačkog arhitekte Predraga Vertovšeka, 1968. zgrada je adaptirana naročito za potrebe pozorišta, kroz koje je prošla plejada velikana srpskoga glumišta, od kojih su neki ovekovečeni bistama na današnjem Trgu glumaca.

Kao deo šireg kulturnog pejzaža, Vidovdanska ulica nadovezuje se na Trg kosovskih junaka i dalje na Gazimestansku ulicu.

- Trg kosovskih junaka, sa istoimenim spomenikom (otkrivenim 1904.), u pitanju je delo vajara Đorđa Jovanovića, dotad najmonumentalnijim ostvarenjem srpskog vajarstva, nagrađenim zlatnom medaljom na Velikoj svetskoj izložbi u Parizu (1900.), koje je do danas vizuelni i simbolički fokus gradskog centra. Današnja Vidovdanska i Gazimestanska ulica nekada su činile jedinstvenu celinu, koja se 1890. zvanično podelila na dve ulice: od centra ka jugu nazvana je Knez Mihailovom ulicom, dok je u pravcu Donje vage nazvana Kneza Miloša ulicom. Danas, u Gazimestanskoj, imamo sačuvanu lepu i retku graditeljsku celinu, a među objektima se ističu: zdanje Okružnog načelstva (sadašnja zgrada Gradske uprave Kruševac) po projektu Nikole Nestorovića - kao najreprezentativnija građevina u periodu do Prvoga rata. Podignuta je u neoklasicističkom duhu sa elementima renesanse, sa kupolom na centralnom, ulaznom delu i po dvema manjim na bočnim krilima. U unutrašnjosti, monumentalno stepenište vodi do Mozaik sale, odakle se dalje račva ka spratu. Mozaik sala predstavlja u srpskoj umetnosti jedinstvenu mozaičku celinu posvećenu Moravskoj Srbiji. Na spratu načelstva, pred većnicom, nalazi se skulptura Hercegovka plete venac. Na platou sa južne strane Načelstva, na improvizovanom kamenom gumnu, godine 1971. postavljena je u bronzi odliveno poprsje Petra Drugog Petrovića Njegoša, delo vajara Sretena Stojanovića. Od objekata koji se danas formalno nalaze u Vidovdanskoj ulici, premda suštinski ne pripadaju korpusu centralnih gradskih zdanja obuhvaćenih nekadašnjom glavnom ulicom, jeste kuća trgovca Bogdana Nešića, vlasnika lomničkog izvora mineralne vode, podignuta 1926. na uglu sa Drinčićevom ulicom. Svojom celokupnom formom, skladom, fasadama, secesijskim elementima u kovanom gvožđu na balkonima, a najposle svojim markantnim ugaonim delom nadvišenim kupolom, ova kuća jedan je od najreprezentativnijih primera eklekticizma u arhitekturi grada.

Glavna gradska ulica u Kruševcu je do danas više puta rekonstruisana i prilagođavana potrebama grada. Moderan centralni trg, Kruševac je dobio 2021. godine, nakon opsežnih radova na kompletnoj rekonstrukciji.

Afirmišući savremene principe koji favorizuju pristupačnost i pešačku mobilnost, ulica se povremeno zatvara za motorni saobraćaj i pretvara u pešačku zonu, otvarajući se kako za šetnje i javna okupljanja tako i za brojne sadržaje na otvorenom. Uz Plan održive urbane mobilnosti grada, predviđene su smernice za dalju revitalizaciju Vidovdanske ulice, što podrazumeva ograničenje saobraćaja, otvorenost za pešake, ozelenjavanje i postavljanje uličnog mobilijara.

Vidovdanska ulica predstavlja više od prostorne komunikacije u urbanom tkivu Kruševca – ona je istorijska osa, simbol kulturnog identiteta i savremeni javni prostor. Njena slojevita uloga zahteva pažljivo usklađivanje između očuvanja vrednog nasleđa i prilagođavanja savremenim urbanim potrebama, u skladu sa principima održivog razvoja grada.

Foto: Istorijski arhiv Kruševac/M.A.