Jedna od najfrekventnijih ulica Kruševca, Jug Bogdanova, kroz svoje slojeve istorije svedoči o vekovima urbanog razvoja i kulturnog nasleđa, a u njenom prostoru nalazi se i glavna Autobuska stanica, čime se dodatno ističe značaj ulice kao važnog saobraćajnog čvorišta. Od turskih česama i istorijskih objekata do savremenih rešenja za pešake, poput pasarele otvorene 2024. godine, Jug Bogdanova spaja prošlost i sadašnjost Kruševca.


Ulica Jug Bogdanova svoje ime nosi još od 1890. godine, po epskom junaku i mitskoj ličnosti – ocu Miličinom i devetorici Jugovića. Potez koji današnja ulica zauzima, između kasarne “Car Lazar” i ostataka srednjovekovnog Kruševačkog grada, gde se nadovezuje na ulicu Cara Lazara, pripada starijem gradskom sloju formiranom još u osmansko doba. O tome svedoče tri očuvane turske česme, evidentirane kao nepokretna kulturna dobra koja uživaju prethodnu zaštitu, saznajemo u Narodnom muzeju Kruševac.


- Sačuvane česme, skupa sa onima u ulici Cara Lazara, po svima svojim obeležjima odgovaraju kamenim česmama podizanim u osmanskim gradovima najčešće kao uspomena ili hajrat – čin milosrđa i pobožnosti. Prva od česama, iz pravca srednjovekovne tvrđave, jeste Taban česma ili Tabana, koju nazivaju još i Uroševom ili Malom česmom. Za njom je Zulina česma, koju je podigao Bogati Turčin Đor Zuka, te je od Zukine postala Zulina po poznatom gradskom sakadžiji, Zuli, koji je u buradima vodu sa česama razvozio i prodavao po gradu. Poslednja u nizu ovih česama, ujedno najmlađa, jeste Vučja česma. Sve tri česme su u lošem stanju i izložene vandalizaciji, ali postoji značajan potencijal za njihovu obnovu i muzealizaciju. Od drugih objekata, valjalo bi istaći kuću arhimandrita Ilariona Vesića (1852–1906), u kojoj je proveo poslednje godine svog života. Vesić je najpre bio paroh raško-trnavski (Studenički okrug), potom vojni sveštenik u Srpsko-turskim ratovima, arhimandrit i rektor Prizrenske bogoslovije, direktor Srpske bogoslovije u Skoplju i najposle nastavnik u Beogradskoj bogosloviji. Simetrično komponovano spratno zdanje, sagrađeno 1901. nosi izvesna obeležja neorenesanse, priča nam muzejski edukator, Aleksandar Miletić.

Ulica Jug Bogdanova nekada je imala pretežno stambenu funkciju, ali je istovremeno predstavljala i prolaznu zonu ka Staroj čaršiji. Njena saobraćajna važnost porasla je početkom 20. veka. Tokom vremena, Jug Bogdanova je postala jedna od najprometnijih ulica u gradu, u kojoj se ukrštaju tokovi istorije, svakodnevice i savremenog saobraćaja.


Kao svedočanstvo preplitanja prošlosti i savremenosti, ulica je od januara 2024. godine obogaćena modernom pasarelom – pešačkim tunelom - prolazom u produžetku Brijanove ulice, koja vodi ka glavnoj autobuskoj i železničkoj stanici i prelazi iznad Jug Bogdanove. Pasarela omogućava bezbedan prelaz pešaka iznad jedne od najprometnijih gradskih saobraćajnica, neposredno kod glavne autobuske stanice. Noseći stubovi izrađeni su od belovodskog peščara, što pasareli daje čvrstinu i estetsku vrednost. Natkrivena i osvetljena, opremljena je silaznim stepeništem i liftom namenjenim starijima, osobama sa invaliditetom i putnicima sa prtljagom. Ovaj objekat spaja funkcionalnost i bezbednost sa urbanim identitetom Kruševca.


Ulica Jug Bogdanova, sa svojim slojevima istorije, arhitekture i savremenih infrastrukturnih rešenja, predstavlja primer kontinuiranog razvoja gradskog prostora Kruševca. Od turskih česama i zdanja podignutih u prvim decenijama 20. veka do savremenih objekata koji prate potrebe savremenog saobraćaja, ova ulica svedoči o promenama kroz vreme i trajnom značaju u urbanoj strukturi grada.

Foto: Istorijski arhiv Kruševac/M.A.

Ulica Cara Lazara, poznata među Kruševljanima i kao Stara čaršija, jedna je od najstarijih i najznačajnijih ulica Kruševca, sa kontinuitetom života koji traje više od šest vekova. Od srednjovekovne žile kucavice kneževskog grada, preko osmanske kasabe, pa sve do današnjeg modernog središta, ova ulica ostaje svedok istorijskih tokova i promena.

Ime koje danas nosi dodeljeno joj je 1890. godine, u čast kneza Lazara Hrebeljanovića, osnivača Kruševca i simbola srpske srednjovekovne državnosti. Narodno pamćenje i epika uzdigli su ga do carskog dostojanstva, što se ogleda i u imenu ulice koja je postala simbol povratka srednjovekovnim korenima i duhovnom identitetu grada.

Premda ne možemo govoriti o ulici u savremenom smislu te reči u vreme Moravske Srbije, istorijski izvori potvrđuju da je prostor podno današnje tvrđave bio naseljen već krajem srednjeg veka. Taj kontinuitet se naročito intenzivira tokom osmanskog perioda (1427/1455–1833), kada se na mestu današnje Ulice Cara Lazara formira čaršijska zona, takozvana Stara čaršija – objašnjava muzejski edukator Aleksandar Miletić iz Narodnog muzeja Kruševac.

Kao središnja zona osmanskog Aladža Hisara, iliti Šarenog Grada, razvija se kao tipično orijentalno naselje, sa objektima karakteristične gradnje i uobičajenim sadržajima u vidu dućana, zanatskih radnji, svratišta, hamova, saraja, mesdžida, mekteba, medresa i džamija. Turski defteri iz XVI veka svedoče dominantnu brojnost muhamedanaca, dok austrijski putopisac Mitiser, u XVIII veku, pominje da u gradu živi 120 hrišćanskih i 150 muslimanskih kuća, a arački popis iz 1833. pominje 138 domaćinstava i 245 srpskih glava.

Do promene dolazi nakon 1833. godine, odlaskom Turaka, kada nastupaju procesi dubokih društvenih i ekonomskih promena. Zatečen privredni život imao je sve odlike opadajućeg turskog društva: zbijena varoš tursko-vizantijskog tipa, skromne balkanske kuće od bondruka, oslonjenost na zaostalu seosku privredu, orijentalno zanatstvo, nerazvijen saobraćaj, ograničenu trgovinu, zbog čega su pokrenute prve mere za oslobađanje od orijentalnih uticaja, prvenstveno kroz pokretanje privrede. Započinje odumiranje starih zanata: prvo nestaju ipekdžije, ćebedžije, suknari i nanuldžije, a vremenom terzije, mutabdžije, ćurčije, mumdžije, lončari, barudžije i naposletku duvandžije, nakon što je država uspostavila monopol. Nestaju i puškari, nožari, asurdžije, grebenari, drndari, pamuklidžije, sarači, ćeramdžije... a kovači i abadžije prelaze na selo, gde još uvek ima potrebe za njima. Vremenom, u Kruševcu nastaju mehane, koje menjaju turske hanove i iz kojih će nastati kafane. Kasaba počinje da menja svoj život, versku i demografsku strukturu, te način života.

Sve ove promene odraziće se direktno na život u Staroj čaršiji, a presudnom će se pokazati odluka kneza Miloša da se žitelji „iz bare, sa kućama, sele na brdo“, to jest da se gradsko središte izmesti na viši i zdraviji plato, što je izvršeno u periodu 1834–36. i regulisano izradom prvog regulacionog plana po projektu inženjera Franca Jankea. U ovom opsežnom poduhvatu učestvovali su knez Mileta Radojković, Stojan Simić kao privremeni nadziratelj Kruševačke nahije, Milosav Braljinac, kao ispravnici Okružja kruševačkog, i Jovan Tucaković, kao sekretar okružja.

Broj stanovnika kontinuirano raste, a time i ekonomska moć varoši, što će se odvijati tokom čitavog XIX veka. Trgovci i zanatlije, koji isprva nerado napuštaju svoje dućane u Staroj čaršiji, postupno se sele na prostor takozvane Nove čaršije, od Stare ili Donje, sve do Nove vage i kasnije sagrađene Crkve Svetog Đorđa, što će nametnuti potrebu za izradom novog urbanističkog plana već krajem veka.

U tom razdoblju Ulica Cara Lazara počinje da poprima svoj današnji izgled. Na talasu evropeizacije mladog srpskog društva, ulica dobija regulisanu trasu i objekte zidane od čvrstog materijala, što označava početak nove urbane epohe. Iako urbana matrica i dalje zadržava izvesne elemente iz poznog osmanskog perioda, a evropski arhitektonski stilovi stižu sa izvesnim zakašnjenjem, pojedini sačuvani objekti svedoče o vremenu tranzicije i postepenoj modernizaciji prostora. Dominantna su obeležja varoške arhitekture s’ kraja 19. i početka 20. veka — prizemne ili jednospatne kuće, često sa dućanima u prizemlju i stambenim prostorijama na spratu, čije fasade izlaze neposredno na ulicu, što je karakteristično za trgovačke i zanatske zone tog vremena. Bočno od ulice se račvaju mnogobrojne manje ulice i sokaci, sa stambenim objektima i dvorištima, često zajedničkim.

Jedan od najstarijih objekata u samom gradu jeste Menzulana, nastala krajem XVIII ili početkom XIX stoleća, a koja je otkupljena za potrebe poštansko-putničkog saobraćaja koji se obavlja konjima, tj. kao poštanska postaja gde su kuriri menjali zamorene konje odmornim. Nije poznato da li je imala ulogu pošte još u vreme Prvog ustanka, ali pouzdano se može reći da je od aprila 1841. zgrada imala tu funkciju. Kao i ostali objekti zaostali iz osmanskog perioda i ova je zgrada pretrpela značajne preinake, te je i njen izvorni izgled u potpunosti izmenjen, naročito nakon njenog izmeštanja na današnje mesto (1987–89), sa stare lokacije.

Među najstarijim objektima Stare čaršije nalaze se tri osmanske česme: Velika česma, poznata i kao Lazareva, zatim Dobra voda i Lazarička, koja se nalazi na kraju ulice. Velika česma, smeštena ispod tvrđave, imala je šest lula raspoređenih po dve na svakoj strani, a pored nje kameno korito za napajanje stoke. Tokom konzervatorskih radova 1970-ih, pronađeni su ostaci turskog amama, a blizina nekadašnje carske džamije upućuje na njenu ulogu u ritualnom pranju ili abdestu. Česma Dobra voda, na uglu sa ulicom Majke Jevrosime, izrađena je od belovodskog kamena i nosi turski zapis koji govori o podizanju česme u sećanje na izgubljenog sina. Ovu česmu, kao hajrat, podigao je Čelebi Ali Agić pred odlazak Turaka, uz molbu da se česma čuva i održava, što je tada i prihvaćeno. Pri samom kraju Stare čaršije, u pravcu Trstenika, nalazi se vinarska kuća Rubin, osnovana 1955. godine, koja predstavlja nastavak bogate vinarske tradicije ovog kraja. Na početku ulice nalaze se nekadašnji Rajsovi vinarski podrumi, kao i kuća sa podrumom trgovca vinom Tise Vučkovića. Između dva svetska rata, ovo područje bilo je poznato po brojnim vinskim podrumima i magazama, iz kojih su se vina poput ružice, župskog belog i suvarka izvozila na Zapad.

U podnožju kruševačke tvrđave nalazio se deo varoši poznat kao Donja vaga, koji je tokom 19. veka bio glavno gradsko pazarište. Pijaca je bila smeštena tu zbog blizine čaršijskih radnji i važnih saobraćajnica koje su povezivale Kruševac sa Jagodinom i Trstenikom. Duže vreme trajao je spor oko lokacije pijace, jer su gradske vlasti, s’ razvojem novog centra na bregu, zagovarale premeštanje pazarišta bliže budućem mestu nove crkve. Trgovci i mehandžije iz Stare čaršije tome su se protivili. Kao kompromis, odlučeno je da se nova, tzv. Gornja vaga koristi za prodaju drva i poljoprivrednih proizvoda, dok bi Donja vaga ostala stočna pijaca.

Početkom 20. veka, prostor Donje vage gubi funkciju pijace i postaje zona prvih industrijskih objekata, što se intenziviralo posle Drugog svetskog rata kroz proces industrijalizacije. Danas je taj prostor uređen kao trg sa Spomenikom mira (1995), radom kruševačkog arhitekte Svetislava Živića. Kruševac, kao član međunarodne mreže „Vesnici mira“, dva puta je odlikovan priznanjem Ujedinjenih nacija – Medaljom mira (1986) i titulom Vesnika mira (1990).

Iako su stari zanati odavno iščezli, Ulica Cara Lazara i dalje funkcioniše kao živo trgovinsko središte. Njen karakter danas određuju mala preduzeća, brojne uslužne radnje i trgovine. Međutim, ambijentalna vrednost ulice vremenom je suštinski i trajno narušena.

Danas ulica ne poseduje veći broj formalno zaštićenih spomenika kulture, ali je preživeo jedan broj objekata sa značajnim arhitektonskim i ambijentalnim kvalitetima. Po svom arhitektonskom i kulturno-istorijskom značaju, ističu se sledeći objekti: stambena zgrada sa Legatom Milića od Mačve; višespratna kuća Svetislava Vučkovića, zgrada nekadašnje kafane “Musa i Marko” (danas sedište Mesne zajednice “Car Lazar”), podignuta 1832. godine, obnovljena u duhu romantizma tokom 1860-ih, kao jedan od retkih sačuvanih primera tog stila u Kruševcu; stambeni objekti sa karakterističnim atikama, koji predstavljaju prelazni tip kuća specifičnih za levantinski urbani prostor; kuća Mijata Milosavljevića; kuća dr Koste V. Petkovića (1903–1987), akademika i profesora Beogradskog univerziteta, sagrađena u drugoj polovini 19. veka, sa visokim parterom, delom sa magazama i stambenim spratom. Ova kuća predstavlja varijantu prelaznog stila, od starobalkanske ka eklektičnoj arhitekturi.

Ulica Cara Lazara čuva slojeve bogate istorije i epoha koje su oblikovale Kruševac. Duh ove ulice i danas živi kroz sačuvane zgrade i priče koje one nose. Ona ostaje značajan most koji povezuje prošlost i budućnost grada.





Foto: Istorijski arhiv Kruševac/M.A.

U samom centru Kruševca, u blizini savremenog gradskog trga i administrativnih objekata, nalazi se prava gradska riznica prošlosti – Karadžićeva ulica, sugrađanima poznata kao “Grčki šor”. Ova jedinstvena gradska ulica, sa autentičnom kaldrmom i duhom varoške arhitekture iz 19. veka, danas je zaštićena kao prostorna kulturno-istorijska celina od velikog značaja. Iako je vremenom ulica pretrpela određene devastacije usled širenja urbanog jezgra i nebrige pojedinih vlasnika, Karadžićeva ulica još uvek čuva značajne objekte koji oslikavaju različite stilove i epohe. Iz Narodnog muzeja Kruševac ističu da je “Grčki šor” izuzetno važan za razumevanje urbanog razvoja Kruševca i očuvanje gradskog identiteta.


Grčki šor stari je i kolokvijalni naziv današnje ulice Vuka Karadžića. Predstavlja grupaciju stambenih porodičnih kuća sa obeležjem mešavine narodnog graditeljstva i evropskih formi, podizanih najvećim delom u drugoj polovini XIX veka.


Odmah po oslobođenju grada, uredbom kneza Miloša i prvim regulacionim planom iz 1836, stari orijentalni centar Kruševca – današnja Stara čaršija – izmešten je na južni, zdraviji teren, pa je Karadžićeva ulica, u ovoj novoj urbanistčkoj koncepciji, dobila ulogu da spaja staru sa novom čaršijom. Po oslobođenju od Turaka, kao i nakon srpsko-turskih ratova (1876–78), Kruševac prerasta u značajan politički, ekonomski, prosvetni i kulturni centar i od “prave male orijentalne varoši” i osmanske kasabe prerasta u varoš sa svim odlikama srpske građanske kulture. Urbana evropeizacija, kao opšta odlika razvoja mladog srpskog društva, prisutna je i u Kruševcu i praćena je mnogim ekonomskim pojavama, promenama moralnih pojmova i pogleda na svet.


Od srednjovekovnoga grada, građenog potkraj srpske državnosti, preko dugog razdoblja turske kasabe, pa do savremenog grada, proći će više od šest i po vekova, i u tom dugom istorijskom hodu, Kruševac je menjao ne samo svoj izgled, već i svoju društveno - ekonomsku strukturu, versku, ali i onu etničku. Za nas, danas, naročito važne promene desile su se odlaskom Osmanlija i po uspostavljanju srpske vlasti, u 1833. Tada započinju značajna migraciona kretanja srpskog stanovništva iz okoline, a budući da je grad imao pogranični karakter, počinje doseljavanje stanovništva i iz krajeva koji su ostali pod turskom vlašću. Tako, pored Srba, u grad pristižu Grci i ostalo grčkogovoreće stanovništvo, u prvom redu Cincari, a tu su i Jermeni, Jevreji i ostali tipično urbani živalj levantinskih gradova. Dolaze, naravno i brojni iz Preka, zatim Zapadnjaci i svi oni, svako na svoj način, doprinose razvoju jedne čaršije koja je tada bila u razvojnom zamahu, objašnjava muzejski edukator Aleksandar Miletić.

Naziv Grčki šor ulica je dobila po mnogobrojnim Grcima ili Cincarima, doseljavanim iz severnih delova Grčke već od 1806, ako ne i ranije, koji su imali značajnu ulogu u ekonomskom i društvenom razvoju grada i Srbije u godinama nakon oslobođenja, a koji su u sokaku vremenom oformili malu koloniju. Po odlasku Turaka, evidentirano je 8 muških grčkih glava (2 iz Kosturske nahije i 6 iz Zagorske nahije), za koje je rečeno da se njih dvojica bave trgovinom dok šestorica drže hanove, te da su se ovde doselili još njihovi očevi i dedovi, pre Karađorđevog rata. Godine 1837, po prethodnoj njihovoj molbi, knez Miloš odobrava da prevedu i svoje porodice iz Vilajeta, te se vremenom uvećava broj grčkih doseljenika iz Epira, Makedonije i većih, turskih gradova u bližoj okolini. Vremenom, broj grčkog stanovništva raste, te prema podacima popisa stanovništva iz 1884, u Kruševcu je evidentirano čak 154 Grka i 5 Cincara.


U početku su veze sa starim zavičajem bile snažne, u kući se govorio grčki i držalo se do grčkih običaja, ali budući da su okruženje, a potom i škola bili srpski, da su se sa Srbima orođavali, lako su se i brzo utopili u srpsko stanovništvo, jedino u imenima čuvajući svoju posebnost i poreklo.


Govoreći o Grčkom šoru, valja reći da su tamošnji Grci bili vlasnici starijih balkanskih, ali i novijih tipova kuća, nastalih pod uticajem arhitekture Srednje Evrope krajem XIX i s’ početka XX veka. Najstarije kuće u šoru građene su kao prizemne, sa tremom i doksatom te zidovima u bondruku i četvoroslivnim krovovima pokrivenim ćeramidom. Skladnih proporcija, sa doksatima okrenutim istoku i sporednim vratima sa zapadne strane, po svim svojim odlikama one pripadaju tipičnom narodnom, balkanskom graditeljstvu. Grupu gradskih kuća, pak, karakteriše opekom zidana gradnja nad podrumom, visok sokl, skromna fasadna dekoracija u malteru, profilisani krovni venci i pokrivač od biber crepa. Stilski elementi neoklasicizma, neorenesanse, secesije i eklekticizma. Drugim rečima, odlikuju ih “varoške forme” i školovani projektanti, zanatski umešno izvedeni elementi.


Među sačuvanim objektima, danas bitno narušenim devastacijom urbanog gradskog jezgra i nemarom novih vlasnika, svojom reprezentativnošću se izdvaja takozvana Begova kuća, svojedobno neka vrsta osmanske carinarnice, a potom vlasništvo Živka Šokorca, koji ju je kupio od Uprave fondova, da bi naposletku prešla u ruke Pavla Popovića, pomoćnika okružnog načelnika (zbog čega se brdo oko ove kuće zove Pomoćnikovo brdo). Po svojim odlikama, Begova kuća (na uglu Jug Bogdanove i Karadžićeve ulice) predstavlja egzemplar starije, balkanske arhitekture. Od nje značajno novija i po duhu sasvim drugačija jeste Zojića (potom Paskaljevića) kuća, na sasvim suprotnom kraju, na uglu sa Brijanovom ulicom i okrenuta novom gradskom centru, koja je pak primer gradske arhitekture 30-tih godina XX veka, što na neki način, gotovo simbolično otvara i zatvara samu ulicu, poveznicu dva sveta.

Grčki šor danas predstavlja retku i relativno očuvanu prostornu celinu u gradu i kao nepokretno kulturno dobro uživa status zaštićene prostorne kulturno-istorijske celine od velikog značaja.


I na kraju da zaključimo, u vremenu u kome sve više tragamo za autentičnim i iskonskim vrednostima, “Grčki šor” nas podseća da identitet grada ne čine samo zgrade, već i priče koje one nose, sećanja koja čuvaju i ljudi koji kroz njih prolaze – iz dana u dan, iz veka u vek.


Foto: Istorijski arhiv Kruševac/M.A.

U samom srcu Lazarevog grada, u centru Kruševca, smeštena je Vidovdanska ulica. Nalazi se u centralnom gradskom jezgru, u potpuno novom, modernom ruhu sa prepoznatljivim simbolom grada – Spomenikom kosovskim junacima. Ova saobraćajnica je menjala nazive tokom vremena. Proteže se od centra grada pa sve do mosta na reci Rasini u čijoj se neposrednoj blizini nalazi crkva Pokrova Presvete Bogorodice. O istorijatu ove ulice, arhitektonskoj baštini, ali i promenama kroz vreme razgovarali smo Aleksandrom Miletićem iz Narodnog muzeja Kruševac.

- Vidovdanska ulica, kao jedna od najprometnijih i najznačajnijih saobraćajnica u urbanom jezgru savremenog Kruševca, svojim imenom veže se uz najvažniji datum u srpskom kulturno-istorijskom narativu, nacionalni praznik i ujedno Dan grada. Lokacijski gledano, posredi je glavna gradska ulica, ključni urbani pravac koji vodi kroz centralnu gradsku zonu, sežući od Trga kosovskih junaka do ulica Takovske i Topličine, povezujući time značajne kulturno-istorijske i upravne objekte. Ulica se nastavlja dalje, do mosta na Rasin. Do razvoja ulice dolazi sa oslobođenjem Kruševca od osmanske vlasti (1833), kada je odlukom kneza Miloša i sledstveno tome, prvim urbanističkim planom Franca Jankea (1836), gradsko jezgro se sa prostora Stare čaršije, žile kucavice osmanske kasabe, izmešta na zdraviji, viši teren, prevashodno iz zdravstvenih i higijenskih razloga. Nova varoš nicala je na raskršću dveju ulica, načinivši tako četiri šora u četiri pravouganika koji su, u osi, činili kvadrat. Kuće se u to prvo vreme grade od čatme, ćeramidare ili dolmare, sa krovovima na četiri vode, a stanovanje je u njima bilo loše, jer su zidane od slabog materijala, najčešće bez odžaka. Međutim, ovakvo stanje menja se od sredine veka, kada se varoš razvija po već utvrđenom planu.

Procesom modernizacije i ekonomskim snaženjem, koji se odvijaju tokom čitavog 19. i u prvoj polovini 20. veka, Knez Mihailova ulica (kako je glasio prvobitni naziv) poprima današnju regulacionu liniju i jasne evropske urbanističke odlike, poput pravolinijske trase, popločanog kolovoza, trgovinskih i javnih objekata duž čitavog projektovanog pravca pružanja – uglavnom prizemne i spratne građevine, ređe dvospratnice, mešovite poslovno-stambene funkcije, fasadnim frontom okrenute ulici. Povećan obim gradnje na prostoru Nove čaršije – od Stare do Nove vage – nametnuo je potrebu za izradom novog generalnog nivelacionog i regulacionog plana, čija je osnovna tendencija širenje grada u pravcu pružanja glavne ulice, prema jugoistoku. Ovakav razvojni tok nastavljen je u 20. veku, izradom generalnog regulacionog plana iz 1938. koji će anticipirati i poslužiti kao osnov potonjeg savremenog razvoja grada. Uza sva kontinuirana urbanistička i arhitektonska redefinisanja i infrastrukturne intervencije, prostor glavne ulice trajno je regulisan u prostornoj mreži grada kao primarna saobraćajna i trgovinska osa, čija je osnovna komercijalna funkcija zadržana do danas.

Sve vreme, kruševačka glavna ulica jeste generator promena u pogledu kvaliteta života i potreba građana. Od vremena kada je prvobitna kaldrma (postavljena 1889) menjana kamenom kockom (1929) ili kada su – na talasu elektrifikacije grada (1920-ih) – stari gasni fenjeri na drvenim stubovima uklonjeni, a po sredini ulice postavljeni novi metalni kandelabri, sve do momenta kada je dosta rano, već uoči Drugog rata, uočeno da je neophodno ulicu proširiti i učiniti je modernom saobraćajnicom koja bi zadovoljavala narasle komercijalne i privredne potrebe.

Od starih zdanja u ulici, malo je šta ostalo. Po okončanju Drugog svetskog rata, u suštinski izmenjenim političkim, društvenim, ekonomskim i kulturnim prilikama, započinje širenje grada, time i masovna stambena gradnja, koja nije zaobišla ni centralnu gradsku zonu. Stambene višespratnice, namenjene za radničku klasu i pripadnike nove, iz revolucije izrasle vojske, kao i ideološki fokus na funkcionalnost, odraziće se na izgled glavne gradske ulice, koja je staro kneževsko ime tada simbolički zamenila imenom Mirka Tomića, učesnika revolucionarne borbe i postumnog narodnog heroja. Nizovi starih zgrada, među kojima je bilo objekata od kulturno-istorijskog značaja, porušeno je da bi se podigle stambene višespratnice sa lokalima u prizemljima. Ubrzo je započeto asfaltiranje i rekonfiguracija saobraćaja u centru, sa idejom daljeg industrijskog rasta.

Od staroga Kruševca, malo je zdanja opstalo u glavnoj ulici. Monumentalna palata Doma trgovačke omladine, po projektu Vsevolda Tatarinova (1900–81), u stilu moderne arhitekture, podignuta je na mestu stare zgrade suda Opštine kruševačke i osveštana 1938. godine. Fasada, koja izlazi na dve ulice, ritmično je obrađena stubovima između prozora u visini dva sprata, sa vidno naglašenim ugaonim delom. Danas je u ovoj zgradi smešteno Kruševačko pozorište, kao i Kulturni centar Kruševac. Projektom kruševačkog arhitekte Predraga Vertovšeka, 1968. zgrada je adaptirana naročito za potrebe pozorišta, kroz koje je prošla plejada velikana srpskoga glumišta, od kojih su neki ovekovečeni bistama na današnjem Trgu glumaca.

Kao deo šireg kulturnog pejzaža, Vidovdanska ulica nadovezuje se na Trg kosovskih junaka i dalje na Gazimestansku ulicu.

- Trg kosovskih junaka, sa istoimenim spomenikom (otkrivenim 1904.), u pitanju je delo vajara Đorđa Jovanovića, dotad najmonumentalnijim ostvarenjem srpskog vajarstva, nagrađenim zlatnom medaljom na Velikoj svetskoj izložbi u Parizu (1900.), koje je do danas vizuelni i simbolički fokus gradskog centra. Današnja Vidovdanska i Gazimestanska ulica nekada su činile jedinstvenu celinu, koja se 1890. zvanično podelila na dve ulice: od centra ka jugu nazvana je Knez Mihailovom ulicom, dok je u pravcu Donje vage nazvana Kneza Miloša ulicom. Danas, u Gazimestanskoj, imamo sačuvanu lepu i retku graditeljsku celinu, a među objektima se ističu: zdanje Okružnog načelstva (sadašnja zgrada Gradske uprave Kruševac) po projektu Nikole Nestorovića - kao najreprezentativnija građevina u periodu do Prvoga rata. Podignuta je u neoklasicističkom duhu sa elementima renesanse, sa kupolom na centralnom, ulaznom delu i po dvema manjim na bočnim krilima. U unutrašnjosti, monumentalno stepenište vodi do Mozaik sale, odakle se dalje račva ka spratu. Mozaik sala predstavlja u srpskoj umetnosti jedinstvenu mozaičku celinu posvećenu Moravskoj Srbiji. Na spratu načelstva, pred većnicom, nalazi se skulptura Hercegovka plete venac. Na platou sa južne strane Načelstva, na improvizovanom kamenom gumnu, godine 1971. postavljena je u bronzi odliveno poprsje Petra Drugog Petrovića Njegoša, delo vajara Sretena Stojanovića. Od objekata koji se danas formalno nalaze u Vidovdanskoj ulici, premda suštinski ne pripadaju korpusu centralnih gradskih zdanja obuhvaćenih nekadašnjom glavnom ulicom, jeste kuća trgovca Bogdana Nešića, vlasnika lomničkog izvora mineralne vode, podignuta 1926. na uglu sa Drinčićevom ulicom. Svojom celokupnom formom, skladom, fasadama, secesijskim elementima u kovanom gvožđu na balkonima, a najposle svojim markantnim ugaonim delom nadvišenim kupolom, ova kuća jedan je od najreprezentativnijih primera eklekticizma u arhitekturi grada.

Glavna gradska ulica u Kruševcu je do danas više puta rekonstruisana i prilagođavana potrebama grada. Moderan centralni trg, Kruševac je dobio 2021. godine, nakon opsežnih radova na kompletnoj rekonstrukciji.

Afirmišući savremene principe koji favorizuju pristupačnost i pešačku mobilnost, ulica se povremeno zatvara za motorni saobraćaj i pretvara u pešačku zonu, otvarajući se kako za šetnje i javna okupljanja tako i za brojne sadržaje na otvorenom. Uz Plan održive urbane mobilnosti grada, predviđene su smernice za dalju revitalizaciju Vidovdanske ulice, što podrazumeva ograničenje saobraćaja, otvorenost za pešake, ozelenjavanje i postavljanje uličnog mobilijara.

Vidovdanska ulica predstavlja više od prostorne komunikacije u urbanom tkivu Kruševca – ona je istorijska osa, simbol kulturnog identiteta i savremeni javni prostor. Njena slojevita uloga zahteva pažljivo usklađivanje između očuvanja vrednog nasleđa i prilagođavanja savremenim urbanim potrebama, u skladu sa principima održivog razvoja grada.

Foto: Istorijski arhiv Kruševac/M.A.